کنتاکتور یک کلید الکترومغناطیسی است که در آن با استفاده از خاصیت الکترومغاطیس، تعدادی کنتاکت به یکدیگر وصل و تعدادی از یکدیگر جدا میشوند. از این خاصیت جهت قطع و وصل و یا تغییر اتصال مدار استفاده می شود. در واقع کنتاکتور واسطه ای میان مدار قدرت و فرمان است.
به طور کلی کنتاکتورها در سیستم جهت کنترل موتورهای الکتریکی، گرمایش، تهویه، نورپردازی، بانک های خازنی، تبخیرکننده های حرارتی و سایر بارهای الکتریکی استفاده می شوند.
کنتاکتورها براساس نوع جریان AC و DC ساخته میشوند و تفاوت آنها در آن است که درهسته کنتاکتورهای AC از یک حلقه اتصال کوتاه جهت جلوگیری از لرزش حاصل از فرکانس برق استفاده می شود.
با توجه به نیاز بخشهای مختلف صنعت بوبین کنتاکتورها در دو نوع AC و DC با ولتاژهای نامی 380V ،220V ،110V ،48V ،24V تولید میشوند.
همانطور که در شکل زیر میبینید، هسته آهنی ثابت که به شکل E می باشد درون یک سیم پیچ قرار دارد. با وصل این سیم پیچ به منبع ولتاژ 220 ولت هسته آهنی تحت تأثیر میدان الکتریکی به آهنربا تبدیل میشود؛ دو سر این سیمپیچ مطابق شکل با A1 و A2 مشخص شدهاند. به این قسمت مدار فرمان یا محرک کنتاکتور میگویند. کنتاکتهای قدرت نیز برروی هسته محترک قرار گرفتهاند. هسته متحرک در حالت عادی (خاموش) توسط فنر از هسته ثابت جدا میماند. با اعمال ولتاژ به بوبین (A1 و A2) هسته ثابت آهنربا شده و هسته متحرک را به سمت خود میکشد، در نتیجه کنتاکتهای بههم چسبیده و اتصال را برقرار میکنند.
با تحریک بوبین کنتاکتور از طریق پیچهای A1 و A2، با ولتاژ AC یا DC، میتوان مدارهای قدرت را از راه دور قطع و وصل کرد.
برای انتخاب کنتاکتور مناسب برای کاربریهای خاص، عواملی مانند ولتاژ و جریان بار، نوع بار (القایی یا مقاومتی)، فرکانس عملکرد و هر شرایط محیطی خاص را در نظر بگیرید. با مشخصات و دستورالعملهای سازنده مشورت کنید یا از یک مهندس برق یا تأمین کننده شایسته برای اطمینان از اندازه و انتخاب مناسب کمک بگیرید.
معمولاً روی کنتاکتورها یک پلاک نصب شده که مشخصات نوع الکتروموتورها را با ولتاژهای مختلف نشان میدهد. به عنوان مثال پلاک نمایش داده شده در تصویر زیر مربوط به یک کنتاکتور با توانایی راهاندازی الکتروموتور سه فاز 1.5 کیلووات در ولتاژ 220/230 ولت یا 2.2 کیلووات در ولتاژ 380/400 ولت است.
کنتاکتورها معمولاً در کاربردهای صنعتی و تجاری مانند سیستمهای HVAC، سیستمهای روشنایی و سیستمهای کنترل موتور استفاده میشوند. آنها همچنین میتوانند به عنوان یک اقدام ایمنی برای محافظت از تجهیزات یا افراد در برابر خطرات الکتریکی استفاده شوند.
زمانی گفته می شود کنتاکتور گیر کرده یا چسبیده، که با وجود دریافت سیگنالهای لازم یا ورودیهای کنترل، در جابجایی یا تغییر وضعیت ناکام باشد. این میتواند باعث اختلال در مدارهای الکتریکی شود و بر عملکرد دستگاهها یا سیستمهای متصل تأثیر بگذارد. دلایل چسبندگی کنتاکتور میتواند متفاوت باشد، از مسائل مکانیکی گرفته تا مشکلات الکتریکی.
علل مکانیکی
یک کنتاکتور ممکن است به دلیل ورود اجسام خارجی یا برادههای فلزات که مانع حرکت آن می شوند، گیر کند. این عوامل از بسته شدن یا باز شدن مناسب کنتاکتها جلوگیری میکنند و منجر به گیر کردن کنتاکتور در یک موقعیت خاص میشوند.
به مرور زمان اجزای کنتاکتور مانند فنرها، سیمپیچها و کنتاکتها ممکن است فرسوده شوند یا آسیب ببینند و بر حرکت نرم کنتاکتور تأثیر بگذارد و باعث گیر کردن آن شود.
عدم روغنکاری، روغنکاری ناکافی یا تجمع کثیفی و گرد و غبار نیز میتواند مانع حرکت کنتاکتور شود. عدم روغنکاری باعث افزایش اصطکاک و مقاومت شده و منجر به گیر کردن کنتاکتور میشود.
علل الکتریکی
سیمپیچ در کنتاکتور وظیفه تولید میدان مغناطیسی را بر عهده دارد که حرکت کنتاکتها را کنترل میکند. اگر سیمپیچ از کار بیفتد یا آسیب ببیند، مانع از عملکرد صحیح کنتاکتور شده و در نتیجه گیر میکند.
نوسانات یا بینظمی در منبع ولتاژ بر عملکرد کنتاکتور تأثیرگذار است. سطوح ولتاژ پایین ممکن است قدرت کافی برای حرکت کنتاکتهای کنتاکتور را تأمین نکند، برعکس آن سطوح ولتاژ بالا نیز میتواند باعث ایجاد قوس و آسیب به کنتاکتها شده و منجر به چسبندگی آنها شود.
فاکتورهای محیطی
گرد و غبار، خاک و سایر آلایندهها در طول زمان روی سطوح کنتاکتور جمع شده و مانع حرکت نرم کنتاکتور و گیر کردن آن میشوند.
قرار گرفتن در معرض رطوبت و محیطهای خورنده منجر به اکسیداسیون و خوردگی اجزای کنتاکتور میشود. قطعات خورده شده یا زنگزده نیز مانع حرکت کنتاکتور، و باعث چسبندگی آن میشوند.
بنابراین میتوان گفت کنتاکتورها نقش حیاتی در کنترل مدارهای الکتریکی و تأمین انرژی دستگاههای مختلف دارند. درک دلایل چسبندگی کنتاکتور برای عیبیابی و اطمینان از عملکرد بهینه آنها بسیار مهم است. انسدادهای مکانیکی، قطعات فرسوده، عدم روغنکاری، خرابی سیمپیچ، نوسانات ولتاژی، گرد و غبار و آلایندهها از جمله عواملی هستند که باعث گیر کردن کنتاکتورها میشوند. با پیروی از شیوههای تعمیر و نگهداری مناسب و رسیدگی سریع به مسائل، میتوان چسبندگی کنتاکتور را به حداقل رساند تا در نهایت سیستمهای کنترل الکتریکی قابل اعتماد و کارآمد داشته باشیم.
اگر با کنتاکتور گیر کرده مواجه شدید، با بررسی هرگونه انسداد مکانیکی و پاک کردن آنها، در صورت وجود، شروع کنید. کنتاکتور را از نظر قطعات فرسوده یا آسیبدیده بررسی کنید و در صورت لزوم آنها را تعویض کنید. از روغنکاری مناسب اطمینان حاصل کرده و کنتاکتور را تمیز کنید تا هرگونه کثیفی پاک شود. اگر مشکل همچنان ادامه داشت، برای عیبیابی و تعمیر بیشتر با یک برقکار ماهر مشورت کنید.
بله، نوسانات ولتاژ میتواند بر عملکرد یک کنتاکتور تأثیر بگذارد. ولتاژهای پایین ممکن است قدرت کافی برای حرکت کنتاکتور را فراهم نکنند، در حالی که ولتاژهای بالا میتوانند منجر به ایجاد قوس و آسیب کنتاکتها شده و در نتیجه باعث چسبندگی در آنها شوند. برقراری یک منبع ولتاژ پایدار و مناسب برای عملکرد بهینه کنتاکتور ضروری است.
بازرسی و نگهداری منظم کنتاکتورها برای عملکرد قابل اطمینان آنها بسیار مهم است. توصیه میشود کنتاکتورها را سالانه یا طبق دستورالعمل سازنده بازرسی کنید. با این حال، محیطهای خاص یا شرایط استفاده سنگین ممکن است نیاز به بازرسیهای مکرر داشته باشند. تمیز کردن منظم، روغنکاری و تعویض قطعات فرسوده میتواند به افزایش طول عمر کنتاکتورها کمک کند.
بله، هنگام کار با کنتاکتورها یا هر تجهیزات الکتریکی، رعایت اقدامات احتیاطی مناسب ضروری است. قبل از انجام هر گونه کار تعمیر و نگهداری یا عیبیابی، اطمینان حاصل کنید که منبع تغذیه خاموش است. از تجهیزات حفاظت فردی مناسب (PPE) مانند دستکش و عینک ایمنی استفاده کنید. اگر مردد هستید یا از کار کردن با قطعات الکتریکی ترس دارید، بهتر است از یک برقکار ماهر کمک بگیرید.
برخی از شاخصهای رایج یک کنتاکتور از کار افتاده شامل سوسو زدن چراغها، گرم شدن بیش از حد کنتاکتور، صدای وزوز، و عدم شروع یا کار مداوم بار است. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، توصیه می شود کنتاکتور را بررسی و در صورت لزوم تعویض کنید.
پس از تحریک بوبین کنتاکتور توسط جریانهای متناوب، نیروی مکانیکی تولید شده توسط میدان الکترومغناطیسی متناسب با مجذور جریان عبوری از بوبین و در نتیجه متناسب با مجذور چگالی میدان مغناطیسی (B) میباشد. با توجه به اینکه جریان متناوب یک جریان سینوسی است، نیروی تولید شده جهت جذب هسته با مجذور Sin(ωt) در ارتباط است.
با توجه به شکل زیر، مقدار نیرو در هر تناوب دو بار صفر خواهد شد. اگر فرکانس برق 50 هرتز باشد، در هر ثانیه 100 بار نیروی اعمال شده به هسته برابر صفر شده و مجدد به مقدار ماکزیمم میرسد. در زمانهایی که نیرو برابر صفر است هسته متحرک با توجه به نیروی فنر موجود در مکانیزم کنتاکتور به سمت باز شدن حرکت میکند. با توجه به اینکه هسته متحرک نمیتواند با فرکانس نیروی اعمال شده به آن باز و بسته شود. این پدیده باعث ایجاد لرزش در کنتاکتور و تولید صدای مزاحم میگردد.
راه حل:
راه حل این مشکل جلوگیری از صفر شدن نیرو است. کافیاست با تغییر مناسب در ساختمان کنتاکتور، یک نیروی فرعی در هسته ایجاد کنیم که ماکزیمم نیروی فرعی در لحظه صفرِ نیروی اصلی قرار گیرد (شکل زیر). بدین منظور یک حلقه اتصال کوتاه که حدود نصف تا دو سوم سطح قطب را پوشانده است در سطح قطب قرار میگیرد. شار مغناطیسی عبوری از قطبها باعث القای جریان در این حلقههای اتصال کوتاه میگردد. جریان تولید شده یک میدان فرعی ایجاد میکند که حاصل آن یک نیروی فرعی با اختلاف فاز مناسب است. پیک این نیروی فرعی در لحظه صفر شدهی نیروی اصلی قرار میگیرد. در این حالت برآیند نیروهای فوق به کنتاکتور اعمال شده و ریپل نیرو به شدت کاهش یافته و پیرو آن لرزش و صدای تولید شده توسط کنتاکتور کاهش مییابد.