آن روی دیگر سکه‌ی اینترنت و فناوری اطلاعات

فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با سرعت متحیرکننده‌ای در کشورهای در حال‌توسعه و توسعه‌یافته در حال رشد است. البته سرعت این رشد در کشورهای در حال‌توسعه بیشتر است[1]. اتحادیه جهانی مخابرات شاخص توسعه ICT را به سه مؤلفه اساسی، دسترسی، میزان استفاده و مهارت تقسیم بندی کرده است. اینترنت محور اصلی مؤلفه میزان استفاده از ICT را تشکیل می‌دهد.

امروز اغلب افراد در سرتاسر جهان، در فعالیت‌های اقتصادی و زندگی اجتماعی خود از اینترنت استفاده می‌کنند. براساس جدیدترین آمار جهانی، در سال 2010، تعداد کاربران اینترنت 2038625951 نفر بوده و در این سال، از هر 100نفر، 15/30 نفردر سطح جهان از اینترنت استفاده کرده‌اند. همچین بین سال‌های 2000 تا 2010، تعداد کاربران اینترنت به ازای هر 100نفر در کل کشورهای جهان، کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای در حال‌توسعه به ترتیب 153درصد، 102درصد و 235درصد افزایش داشته است. اما این آمارها و سایر آمارهای منتشر شده در این زمینه، یک سؤال مهم به‌وجود می‌آورد؛ آیا افزایش استفاده از اینترنت بر روی تقاضای انرژی و بالتبع آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای، بالاخص در کشورهای در حال‌توسعه اثر می‌گذارد؟

رابطه فناوری اطلاعات و ارتباطات با محیط زیست

رابطه فناوری اطلاعات و ارتباطات با محیط زیست یک از موضوعات پیچیده و چندبعدی است. ICT می‌تواند هم تأثیر مثبت و هم منفی بر پایداری محیط‌زیست داشته باشد. ICT یک ابزاری قوی برای جوامع برای محافظت از محیط‌زیست فراهم می‌نماید. امکاناتی که ICT برای ارتباطات بشری فراهم می‌نماید باعث کاهش نیاز جوامع به مواد طبیعی موجود در محیط‌زیست می‌شود [2].

ICT همچنین میزان ضایعات ورودی به محیط‌زیست را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، تولید و توزیع تجهیزات ICT خود نیازمند مصرف انرژی و مواد بوده و با توجه به اینکه تجهیزات ICT دارای چرخه حیات کوتاهی هستند، بنابراین باعث افزایش پسماندهای الکترونیکی وارد شده به محیط‌زیست می‌شوند[3].

اثرات مثبت و منفی ICT بر محیط‌زیست در سه دسته کلی تقسیم‌بندی می‌شوند که در جدول زیر نشان داده شده‌است. دو دسته اول می‌توانند هم مثبت و هم منفی باشند و شامل اثرات نوع اول یا مستقیم (مانند مصرف انرژی توسط تجهیزات ICT یا استفاده از ICT در نظارت و کنترل بر محیط‌زیست) و اثرات دوم یا غیرمستقیم (مانند افزایش کارایی سیستم حمل و نقل در اثر به‌کارگیری ICT و کاهش آلودگی ناشی از مصرف سوخت) است. دسته سوم که به اثرات انعکاسی مشهور است، بیشتر منفی بوده و به دنبال اثرگذاری مستقیم یا غیرمستقیم ICT بر محیط‌زیست ممکن است ایجاد شوند (مانند افزایش استفاده از حمل و نقل عمومی در اثر بهبود عملکرد سیستم حمل و نقل عمومی که خود ناشی از به‌کارگیری ICT در این سیستم است).

اثرات گسترش نفوذ اینترنت

نتایج به‌دست آمده از تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که سرانه مصرف انرژی در ایران از گسترش نفوذ اینترنت تأثیر اندک، اما مثبت می‌پذیرد؛ به‌طوری‌که رشد 1 درصدی تعداد کاربران اینترنت (در هر 100نفر) در بلندمدت، 19/0درصد سرانه مصرف انرژی را افزایش می‌دهد. این نتیجه گویای آنست که هزینه‌های ایجاد‌شده از گسترش و توسعه اینترنت در افزایش مصرف انرژی در ایران، بیشتر از صرفه‌جویی‌های ناشی از آن است. همچنین براساس نتایج به‌دست‌آمده میزان انتشار گاز CO2 را در کشور ایران حدود 06/0درصد افزایش خواهد داد.

بر این اساس می‌توان گفت که افزایش میزان استفاده از اینترنت، تهدیدی چندان جدی برای کیفیت محیط‌زیست و آلودگی هوا در ایران نخواهد بود. اما همین مقدار اندک باتوجه به روند روبه افزایشی که دارد (افزایش جمعیت و افزایش استفاده از اینترنت) ممکن است در آینده اثرات بیشتری بر محیط‌زیست داشته باشد.

چرا اثرات اینترنت بر سرانه مصرف انرژی و میزان انتشار گاز CO2 در کشورهای درحال توسعه مثبت است؟

در پاسخ این پرسش می‌توان گفت: در کشورهای درحال‌توسعه (ازجمله ایران) به‌دلیل عوامل مختلفی مانند اولویت بالای تولید و اشتغال نسبت به محیط‌زیست پاک، پایین بودن تکنولوژی تولید، پایین بودن سطح آگاهی‌های زیست‌محیطی و …، رشد اقتصادی با افزایش آلودگی هوا همراه خواهد بود. در کشور ایران نیز باتوجه به مواهب طبیعی انرژی نفت و نبود قوانین زیست‌محیطی جدی و بسیاری مزایای اقتصادی دیگر به سمت تولید کالاهای کثیف و آلاینده پتروشیمی و پالایشگاهی حرکت کرده و در تولید این کالاها مزیت نسبی یافته است؛ انتظار نیز بر آن بوده که اثرگذاری سرانه مصرف انرژی و استفاده از اینترنت بر آلودگی هوا مثبت باشد.

راهکارها:

باتوجه به نتایج تحقیقات انجام شده به نظر می‌رسد که افزایش نفوذ اینترنت نتوانسته با سازمان‌دهی مجدد فرآیندهای تولیدی و رفتارهای کنترلی بهتر، به کاهش مصرف انرژی و در نتیجه کاهش هزینه‌ها کمک کند و به تقاضای اضافی برای انرژی در کشور منجر شده‌است. در توجیه این نتیجه بایستی گفت که در کشور ایران، اینترنت بیشتر مواقع به منظور تسهیل فعالیت‌ها به‌کار گرفته می‌شود و جایگزینی کامل آن به جای فعالیت‌های انرژی‌بر و همچنین مصرف منابع طبیعی کمتر می‌شود.

براین‌اساس، حرکت به سمت سیاست‌ها و برنامه‌هایی که از اینترنت به‌منظور کاهش مصرف انرژی در کشور بهره‌گیری شود، ضروری است. به‌عنوان مثال می‌توان با زمینه سازی استفاده بیشتر از اینترنت در راستای کاهش سفرهای درون‌شهری، گسترش مبادلات الکترونیکی و الکترونیکی کردن امور اداری و کاهش نیاز به مراجعات حضوری، تقاضا برای حمل و نقل و در نتیجه مصرف حامل‌های انرژی را کاهش داد.

منابع:
1- https://b2n.ir/g79869
2- https://ideas.repec.org/a/idt/journl/cs7602.html
3- https://b2n.ir/e11210
4- http://www.jess.ir/article_94151.html